Secesija – revolucionarni umetnički pravac s mnogo imena

Šta je secesija?

Secesija je ime umetničkog pravca koji srećemo među slikama i skulpturama, ali još češće kada govorimo o zgradama, nameštaju, lampama, pa i nakitu, posuđu, ogledalima ili tapetama.

Upravo to je bila osnovna ideja secesije – da umetnost uđe u sve pore svakodnevnog života građanina. Secesija se odvaja od zastarele akademske umetnosti, a javlja se na prelasku iz 19. u 20. vek. Secesija je tražila totalnu umetnost i inspiraciju nalazila u biljkama, životinjama, morskim talasima, kao i u linijama ženskog tela i raspuštene kose. Zatalasala je fasade, metro stanice i dnevne sobe.

Kao plamen se raširila po svetu i cvetala pod različitim imenima – jugendstil, ar nuvo, floralni stil, tifani stil, slobodni stil, moderna, umetnički život i dr. Trajala je svega oko dve decenije, ali je oblikovala evropska gradska jezgra koja i danas privlače turiste. Secesijskih građevina kod nas najviše ima u Subotici, ali i u Beogradu i drugim mestima. Svetski dan secesije obeležava se 10. juna.

Bečka galerija i sloboda umetnosti 

Traganje za delima secesije u našem vremenu najbolje je početi iz Beča, od zgrade koja se baš tako zove – Secesija. Ova zgrada nalazi se u blizini najposećenije bečke pijace Našmarkt. Pažnju ne privlači veličinom, već blještavom kupolom od mesinganog lišća.

Osim kupole, fasada je bez mnogo ukrasa. Projektovao ju je i izgradio nemački arhitekta Jozef Marija Olbrih 1898. kao sedište umetnika koji su se godinu dana ranije pobunili protiv vladajućeg klasicizma i odvojili od zvaničnog umetničkog udruženja.

Zgrada secesije u Beču © Shuvo Rafiqul / Shutterstock

Novom udruženju, slikar Gustav Klimt, autor čuvenog Poljupca, dao je ime Secesija, pa je tako nazvana i njegova nova zgrada. Od onda, pa sve do danas, Secesija je jedina galerija u Austriji koju vode sami umetnici.

U jednom delu te galerije nalazi se impozantna, 34 metra dugačka, Klimtova slika Betovenov friz, urađena 1902. u slavu velikog kompozitora. U ostalom prostoru redovno se održavaju izložbe modernih slikara.

Nad ulaznim vratima stoji moto osnivača secesije koji glasi:

Svakom vremenu njegova umetnost, umetnosti njena sloboda.

U tom sloganu sadržana je suština umetničkog pokreta secesije. 

Period secesije – Gustav Klimt kao kum

Klimt nije slučajno izabarao ime secesija. Ono potiče od latinske reči koja znači odvajanje, otcepljenje, otpadništvo. Time je želeo da ukaže na prekid sa starim shvatanjem umetnosti, ali i na kraj jednog i željno očekivani početak novog veka. Secesija, koja cveta u poslednjoj deceniju 19. i prvoj deceniji 20. veka, zapravo je umetnost na preseku vekova.

Ambijent u kome se javila secesija obeležen je industrijskom revolucijom. Industrijalizacija je olakšala život građanina, učinila ga bogatijim, ali ga istovremeno lišila estetike. Reakcija umetnika na takvo stanje bila je poziv na okretanje pririodi kao inspiraciji, ali i na unošenje estetike u svakodnevni život povratkom na zanatsku proizvodnju. Zalažu se za industrijski dizajn kao način da se industrijskim proizvodima doda umetnička vrednost.

Slika Poljubac © MariaMaslova / Shutterstock

Minhenska secesija – jugendstil

Bečku galeriju Secesija, simbol ovog pravca, zapravo je projektovao nemački arhitekta Olbrih, jer se secesija prvo javila u Nemačkoj. Olbrih je bio pripadnik umetničke grupe iz Darmštata, ali se secesija prvo pojavila u Minhenu, gde se zvala jugendstil, po avangardnom časopisu Jugend koji je počeo da izlazi 1896.

Utemeljivačem minhenske secesije smatra se Franc fon Štuk, koji je u prvi plan stavljao dubinsku čovekovu prirodu. Slike kojima je izazvao revoluciju nose nazive Greh, Porok, Požuda…

Kad je Greh izložio u Čikagu, izazvao je pravu senzaciju i otvorio put za prodor secesije u Ameriku. Štuk je brzo postao profesor na Minhenskoj umetničkoj akademiji, na kojoj su se školovali mnogi naši slikari i vajari, pa je tako uticao i na našu umetnost prve polovine 20. veka.

Franc fon Štuk, Egon Šile i vila sa Oltarom greha

„Štuk je bio božansko biće secesije”, rekao je još jedan važan predstavnik tog pokreta, austrijski slikar Egon Šile, mlađi Klimtov prijatelj, koji je uprkos svom, svega 28 godina dugom, nekonformističkom životu, ostavio i danas značajna dela.

Za razliku od Šilea, Franc fon Štuk je držao do komfora i za života je izgradio sopstvenu trospratnu kuću u kojoj je svaki detalj bio po njegovim nacrtima. Taj zamak krase reljefni frizovi, četiri skulpture na krovu, glava Meduze zatalasane kose kod ulaznih vrata, sobe ukrašene mozaicima, mozaički parket, freske na tavanicama, saloni sa istočnjačkim elementima, koje je baš secesija unela u evropsku umetnost.

Spavaću sobu ukrašenu freskama pod imenom Oltar grehova, Štuk je nazivao svetilištem umetnosti. Njegove mišićave žene maskulinih karakteristika postale su tipične za nemačku secesiju.

Najbolji uvid u to šta je secesija dobija se posetom Štukovoj vili u Prinzregentenstrasse u Minhenu, koja je do detalja je obnovljena i od 2010. godine otvorena za turiste.

Koje sve nazive nosi ovaj umetnički pravac? 

Secesija se kao požar raširila Evropom i ponela ne samo slikare, vajare i arhitekte, već je otvorila i stvorila potrebu za umetničkim dizajnom za nameštaj, posuđe, staklo, srebrninu. Secesija uvodi plakat kao umetničku formu, kao i umetnički dizajnirane časopise.

Francuska secesija art nuvo i Gaudijeve zatalasane kuće

U Francuskoj, secesija počinje oko 1880. pod imenom ar nuvo (art nouveau). Dizajneri žele da naglase vitalizam i posebno vole linije koje podražavaju talasanje mora. U tom duhu gradi se pariski metro sa mnogo kovanog gvožđa. I Ajfelova kula je izraz tog stila. Plakati koje je slikar Tuluz Lotrek napravio za otvaranje Mulen ruža smatraju se podjednako umetnički vrednim kao i njegove slike.

U Španiji, secesiju jednostavno zovu modernizam, a u Kataloniji katalonski modernizam. U Barselonu se i danas ide da bi se videla remek-dela arhitekte Antonija Gaudija, kao što su Casa Mila, Casa Batllo i, naravno, čuvena crkva Sagrada familija. Te zaljuljane građevine, sa stilskim jedinstvom fasade i unutrašnjih prostora, sa zavojitim stepeništima, ukrašene keramičkim pločicama sa motivima leptira, ptica i svega što je priroda mogla da zavije i pokrene, spadaju među najlepša, ali i najtipičnija dela koja oličavaju sve ono što je secesija htela da kaže i pokaže svetu.

Američki tifani stil – lampe i vitraži

Ime pod kojim i danas znamo najzanimljiviju tekovinu secesije u Americi odnosi se na lampe. Tifani lampe i vitraži zovu se po svom idejnom tvorcu Lusiu Komfortu Tifaniju, koji je karijeru počeo u očevoj firmi za proizvodnju bojenog stakla, ali je 1889. na Svetskoj izložbi u Parizu (Paris Expo) upoznao secesionističkog slikara Alfonsa Muhu, poznatog po likovima romantičnih devojaka raspuštene kose, i dizajnera Emila Galea.

Tifani je toliko bio oduševljen njihovim radovima, da je po povratku kući duh secesije uneo u proizvodnju lampi u obliku cvetova od raznobojnog stakla. Sam je izumeo novi način pravljenja vitraža. Postao je toliko cenjen da je pozvan da preuredi Belu kuću.

Tifani lampa

Po Tifanijevim lampama i vitražima od stakla secesija se u Americi zove tifani stil. Najpoznatija secesionistička zgrada u Njujorku je Krajsler.

Engleski Pokret za umetnost i zanatstvo

Na američku secesiju, ali i uopšte na okretanje umetničkim zanatima u secesiji, najviše su uticali Englezi, koji su ovaj pokret uzdržano zvali moderni ili slobodni stil. Pokret za umetnost i zanatstvo (Arts and Crafts movement), čija je vodeća ličnost bio Vilijam Moris, prethodio je secesiji. Moris se vodio idejama filozofa Džona Raskina, koji je smatrao da je priroda „krajnji izvor lepote i istine”.

Suprotstavljao se bezličnoj industrijskoj proizvodnji koja zanemaruje duhovne potrebe. Moris se zalagao za proširenje umetnosti na sve što nas u životu okružuje. Osnovao je fabriku za izradu nameštaja, tekstila i tapeta. Zbog toga su do duboko u 20. vek većinu britanskih kuća krasile tapete i mebl sa motivima ljiljana, ruža i drugog cveća.

Cvetni motivi i fasade sa šarenim pločicama

I u Italiji je cveće bilo u prvom planu, o čemu svedoči ime italijanske secesije – stile floreale ili cvetni stil, ali takođe i art nuovo i liberti stil, po ser Libertiju, engleskom trgovcu umetninama. Oseća se jak uticaj novootkrivene japanske umetnsoti. Najzanimljivije građevine tog stila su u Milanu.

U Rusiji su bili u opticaju svi nazivi, ali i termin moderna, koji se preneo i kod nas ili svet umetnosti (мир искусства), što odgovara ideji osnivača secesije o totalnoj umetnosti.

U svim zemljama tadašnje Austrougarske carevine secesija se razvijala pod uticajem bečke secesije i jugend stila. Jedna od specifičnosti secesijske arhitekture na tom području su i fasade zgrada ukrašene pločicama od majolike sa floralnim motivima. Od kad je Oto Vagner 1889. jednostavnu bečku zgradu od armiranobetonske građe ukrasio raznobojnim keramičkim pločicama (danas se ova kuća zove Majolika), moda ukrašavanja fasada takvim pločicama raširila se po svim delovima carevine, naročito se razvila u Mađarskoj, pa došla i u naše krajeve.

Arhitektura secesije ovde je obeležena kvalitetnim i umetnički dekorisanim fasadnim pločicama od majolike, čiji je najpoznatiji proizvođač bila fabrika Žolnai iz Pečuja.

Secesija u Subotici

Subotica, zajedno sa Palićem, predstavlja najveći muzej mađarske secesije na otvorenom. Secesija u Subotici može se videti na svakom koraku. Sve čipkaste vile oko Palićkog jezera, šetališta i kupališta sa paviljonima i parkovima građene su sa svim obeležjima secesijskog ukusa.

Gradska kuća 

U samom gradu, u kome je sve secesijske zgrade teško i pobrojati, centrom dominira impozantna Gradska kuća, građena između 1908. i 1910. godine, a enterijer je završen 1912. Projektovali su je budimpeštanski arhitekti Marcel Komor i Deže Jakab. Ima toranj visok 76 metara i simetričnu osnovu sa četiri unutrašnja dvorišta i četiri ulaza.

Gradska kuća u Subotici

Zelena, Žuta i Svečana većnica takmiče se u raskoši. Posebnu atmosferu daju umetnički urađeni impozantni vitraži od raznobojnog stakla. Ornamentika je obogaćena elementima nacionalnog folklora, što je karakteristika secesije u svim zemljama. Većnica je od utorka do subote otvorena za turistička razgledanja.

Rajhlova palata

Secesija u Subotici zablistla je na Rajhlovoj palati. To je primer šta je za sebe napravio arhitekta koji je imao mogućnosti da svojoj kreativnosti pusti na volju. Ulaz je stilizovan u obliku nadole okrenutog srca, a motiv srca se provlači i kroz keramiku, murano mozaike, kovano gvožđe, duborez ili štukaturu. Bogat kolorit ove kuće Rajhl je uradio po ugledu na tradiciju jarko obojenih kuća u Erdelju.

Rajhlova palata u Subotici

Samo četiri godine po useljenju, Rajhl je bankrotirao. Danas se u toj kući nalaze Savremena galerija i kafić, koje ne smete propustiti kad posetite Suboticu.

Subotička sinagoga

Sinagoga u Subotici, u punom sjaju obnovljena 2018. godine, izgrađena je 1902. po projektu istih arhitekata koji su uradili i Gradsku kuću, u istom stilu mađarske secesije, po čemu je jedinstvena sinagoga u Evropi.

Dekoracija je floralna, u obliku lale, paunovog pera, ruže ili ljiljana. Vitraži su rađeni u peštanskom ateljeu, a fasadna dekoracija i crep u fabrici Žolnai u Pečuju. Sinagoga, izvanredan primer secesije u Subotici, za posetioce je otvorena radnim danima od 10 do 18, a vikendom od 10 do 14 sati.

Secesija u Beogradu

Na beogradsku kaldrmu secesija je stizala sa raznih strana, tako da danas imamo građevine u stilu bečke, ruske, mađarske secesije, kao i zgrade na kojima su kombinovani elementi secesije sa vizantijskim i elementima moravske graditeljske škole.

Zgrada Robnog magazina

Jedini pravi primer bečke secesije je zgrada Robnog magazina u Ulici kralja Petra, koju je za bankara i narodnog poslanika Benciona Bulija projektovao 1907. Viktor David Azriel, mladi arhitekta kome se posle te građevine gubi svaki trag. Robni magazin je bio prva prava moderna robna kuća, karakteristična po dva mesingana labuda izvijenih vratova koji su krasili vrata. Tokom vremena, jedan je ukraden, a drugi je ukonjen. U zgradi se danas nalazi kafić.

Secesija u Ulici kralja Petra

U Ulici kralja Petra, na broju 41, na uglu sa Uzun Mirkovom, nalazi se Kuća sa zelenim pločicama. U delu grada koji se nekada zvao Zerek, u doba secesije, kuće i radnje podizali su bogati trgovci, pa su se tu 1907. skućili i Stamenkovići, poreklom iz okoline Vranja, koji su se obogatili na kožarskom zanatu. Posle dugotrajnog šparanja, došlo je vreme da se i Stamenkovići potroše.

Gradnju palate poverili su arhitektama Andri Stevanoviću i Nikoli Nestoroviću, koji su pre toga projektovali palatu Uprave fondova (današnju zgradu Narodnog muzeja) i palatu Beogradske zadruge (Geozavod) u Savamali. Na fasadi su kombinovane žute cigle i zelene pločice, uz dodatak mnogo floralnih motiva, baš kao što je nalagala secesija. Tu je i grb sa inicijalima Svetozara Stamenkovića. Iz arsenala secesijskih elemenata iskorišćena je i gipsana galva žene i ograda od kovanog gvožđa.

U istoj ulici nalazi se i kuća trgovca Arona Levija, koju je projektovao Stojan Titelbah, srpski arhitekta češkog porekla, koji je projektovao i zgradu Novog dvora, današnje Predsedništvo.

Hotel Moskva

Hotel Moskva, na uglu Terazija i Balkanske ulice, primer je ruske secesije. Izgrađen je 1908. godine kao Palata Rosija, po projektu grupe arhitekata iz Sankt Peterburga i srpskog arhitekte Jovana Ilkića. Lokacija je smatrana najlepšom u gradu, ali i vrlo teškom za gradnju.

Hotel Moskva u Beogradu © mareandmare / Shutterstock

Fasada je obložena žutim i zelenim keramičkim pločicama rađenim u pečujskoj fabrici Žolnai. Ovaj, u svoje vreme najmoderniji hotel, postao je simbol Beograda i bio stecište važnih političkih i umetničkih susreta.

Spoj secesije i vizantijskog stila

Kao što je mađarska secesija preuzimala elemente nacionalnog folklora, tako su u Srbiji arhitekte pareuzimale elemente vizantijskog graditeljstva i elemente moravske škole.

Zgrada u kojoj je danas Vukova zadužbina u Ulici kralja Milana izgrađena je 1871, po projektu jednog od najznačajnijih srpskih arhitekata Aleksandra Bugarskog, pre procvata secesije u Evropi, ali je za potrebe Ministarstva prosvete proširena i preuređena 1902. Elementi folklora, vizantijski elementi i boje na raskošnoj fasadi, kao i secesijski uređena unutrašnjost, delo su saradnje arhitekte Branka Tanazovića i dekoratera Dragutina Inkiostrija, inače ljutih neprijatelja.

Sličan kolorit na fasadi ima i Zgrada stare telefonske centrale u Kosovskoj ulici broj 47, jer ju je projektovao isti arhitekta, Branko Tanazović. Završena je 1908. Elementi nacionalne arhitekture i rozete, prepleti, šahovska polja iz moravske škole vešto su uklopljeni sa elementima secesije.

Secesija u Beogradu dala je i brojne privatne kuće, među kojima treba obići dom matematičara i akademika Mihajla Petrovića – Mike Alasa na Kosančićevom vencu, izgrađen 1910.