Osteoartritis: epidemiološke i kliničke karakteristike, faktori rizika, prevencija i lečenje

Osteoartritis (OA) je danas prepoznat kao veliki javnozdravstveni problem. Predstavlja najčešći oblik artritisa i najčešća je indikacija za totalnu zamenu kuka i kolena. To je poremećaj starenja koji najviše zahvata distalne interfalangealne zglobove, proksimalne interfalangealne zglobove, kao i trapezometakarpalne zglobove palčeva, kolena i kukova.

Faktori rizika za razvoj i/ili progresiju OA, identifikovani u epidemiološkim studijama, mogu se široko podeliti na sistemske faktore, koji povećavaju sklonost ka bolesti, i lokalne biomehaničke faktore, koji utiču na razvoj OA na određenom zglobu. Procenjuje se da troškovi povezani sa OA prelaze 2 odsto bruto nacionalnog proizvoda u razvijenim zemljama.

Kada je osteoartritisom zahvaćen kuk i/ili koleno, onda je više funkcionalnih ograničenja i fizičkog invaliditeta nego što to može da izazove bilo koja druga hronična bolest odraslih. Dok su gubitak i povreda hrskavice neizbežan rezultat starenja, OA ne razvijaju svi pojedinci. Zbog toga istraživanje modifikujućih faktora životnog stila, koji predisponiraju ovo stanje, može pružiti načine za poboljšanje primarne prevencije i uvid u nove ciljane terapije.

U ovom tekstu možete da se upoznate sa osteoartritisom, hroničnom degenerativnom bolešću zglobova, koja se globalno javlja čak kod oko 18 odsto žena i 10 odsto muškaraca starijih od 60 godina, a posebno kod žena u postmenopauzi. Usled drastičnog porasta trenda obolevanja od OA u periodu od 1990. godine do danas, kao i zbog sve češćeg javljanja kod osoba mlađih od 55 godina, neophodno je znati specifičnosti OA i to: faktore rizika koji doprinose nastanku bolesti, simptome i znake bolesti, mogućnosti dijagnostikovanja oboljenja, mere prevencije i lečenja.

Shutterstock.com

Osteoartritis – najvažnije činjenice

Osteoartritis (OA) je hronična degenerativna bolest zglobova. To je najčešća mišićno-skeletna bolest koja pogađa milione ljudi i najčešći je oblik artritisa u svetu. Karakteriše ga gubitak hrskavice zgloba, stanjivanje subhondralne ploče i formiranje osteofita. OA pogađa zglobove kolena, kuka i šaka. Glavni problem za osobe koje pate od OA je hronični bol u zglobovima, ukočenost i smanjena pokretljivost, što umanjuje kvalitet života, jer oboleli od OA nisu u stanju da obavljaju veće dnevne aktivnosti, a 80 odsto ima ograničeno kretanje.

Svetska zdravstvena organizacija (SZO) procenjuje da oko 18 odsto svih žena i 10 odsto svih muškaraca starijih od 60 godina ima OA.

OA posebno pogađa žene, a posebno žene u postmenopauzi. Rastuća prevalencija OA, posebno među mlađima od 55 godina, naglašava važnost inovativnih modaliteta lečenja i sveobuhvatne procene rizika za poboljšanje ishoda lečenja pacijenata.

Klasično, osteoartritis se manifestuje bolom u zglobovima i gubitkom funkcije; međutim, bolest ima širok spektar javljanja, od asimptomatskog (bez simptoma i znakova bolesti) slučajnog nalaza do razornog i trajno onesposobljavajućeg poremećaja.

Starost, ženski pol, gojaznost, sedentarni način života i trauma zgloba su glavni faktori rizika.

Uprkos veoma visokoj prevalenciji OA i njegovom uticaju na zdravstveni sistem, terapijske mogućnosti su i dalje veoma ograničene i nude samo simptomatsko olakšanje.

Mnogi slučajevi OA javljaju se u ranim godinama života, što ima veliki uticaj na radnu sposobnost ljudi i predstavlja ogroman problem za ostvarivanje postavljenih poslovnih normi. Sistematskim pregledom literature, kojim je bilo obuhvaćeno 19 studija, uočeno je da je OA odgovoran za izostajanje sa posla (u rasponu od 1,4% do 14%) i smanjenu radnu produktivnost (poznato i kao prezentizam) usled bolova u zglobovima. Drugi autori pokazuju i da lica sa OA koja se bave fizičkim radom često izostaju sa posla, rano gube posao i često menjaju posao.

Šta je OA?

Osteoartritis (OA) se definiše kao hronična degenerativna bolest zglobova koju karakteriše trošenje hrskavice koja pokriva zglobne površine. Ova bolest često prati zapaljenski proces, te može uzrokovati bol, ukočenost i smanjenu pokretljivost zgloba.

OA se najčešće javlja u zglobovima kao što su kolena, kukovi, šake, kičma i stopala.

Može se klasifikovati u dve kategorije: primarni i sekundarni osteoartritis.

Primarni osteoartritis se naziva i idiopatskim, jer se javlja bez poznatog uzroka ili prethodne bolesti. Njegov razvoj je često povezan sa starenjem i degenerativnim procesima u zglobovima.

Sekundarni osteoartritis nastaje kao posledica druge bolesti ili stanja koja dovode do promena u zglobovima (trauma, reumatoidni artritis, giht, psorijatični artritis, hemohromatoza ili hipotiroidizam, septični artritis, prethodne operacije na zglobovima itd).

OA – učestalost i rasprostranjenost

Globalno, 595 miliona ljudi je imalo OA 2020. godine, što je 7,6% globalne populacije. Prevalencija OA bila je veća kod žena nego muškaraca, sa globalnom uzrasno standardizovanom prevalencijom od 8.058,9 na 100.000 za žene i 5.780,1 na 100.000 za muškarce. Prevalencija OA je porasla za 132,2% tokom 30 godina (1990–2020) i predviđa se da će porasti za 60 do 100% do 2050. godine.

U odnosu na 2020. godinu, procenjuje se da će se do 2050. godine povećati broj lica sa OA kolena za 74,9%, OA šake za 48,6%, OA kuka za 78,6% i za druge lokalizacije za 95,1%.

Rastuća prevalencija OA se delimično pripisuje visokom indeksu telesne mase (ITM), koji doprinosi povećanju slučajeva OA za približno 20%. Prevalencija OA prati gradijent sever-jug i korelira sa socioekonomskim statusom zemlje (zemlje sa visokim dohotkom pokazuju veću prevalenciju OA). Uzrasno standardizovana prevalencija u 2020. godini, u odnosu na 1990, bila je za 5,5% viša u svim regionima sveta i kretala se u rasponu od 5.677,4 na 100.000 u Jugoistočnoj Aziji do 8.632,7 na 100.000 stanovnika u Aziji. Prema zbirnim indikatorima zdravlja, uzrasno standardizovana YLD stopa (izgubljene godine života usled nesposobnosti) za sve slučajeve OA je 255,0 na 100.000 u 2020. godini, što je za 9,5% više u odnosu na 1990. godinu (233,0 na 100.000). Za odrasle starije od 70 godina, OA je bio sedmi vodeći uzrok nesposobnosti (na osnovu YLD stope). Najveći deo YLD-a je izgubljen za OA kolena.

OA – rizik i za mlađe od 55 godina

Incidencija OA raste, posebno u zemljama sa visokim sociodemografskim indeksom (SDI) kao što je Australija, dok opterećenost OA eskalira u zemljama sa srednjim SDI, kao što je Kina. Projekcije za 2030. ukazuju na potencijalno smanjenje uzrasno standardizovane stope incidencije među ženama, ali povećanje incidencije među muškarcima.

Iznenađujuće je da se više od polovine novih slučajeva OA javlja pre 55. godine života. Ovi rani slučajevi OA čine 26,1% svih izgubljenih godina života usled nesposobnosti (na osnovu YLD-a) pripisanih OA. Incidencija, prevalencija i godine života izgubljenje usled nesposobnosti (prema YLD-u) vezane za rani početak OA su se udvostručile između 1990. i 2019. godine, uz primetan porast u zemljama sa niskim i srednjim SDI.

U 2019, doprinos visokog indeksa telesne mase bio je 15,9% svih izgubljenih godina života usled nesposobnosti (na osnovu YLD) usled ranog javljanja OA, sa najvećim uticajem u zemljama sa srednjim SDI. Uticaj visokog ITM na godine života izgubljene usled nesposobnosti (YLD) usled ranog javljanja OA je porastao za 329% u poslednjih 30 godina. Takođe, rano javljanje OA nosi globalne ekonomske troškove koji premašuju 106,87 milijardi američkih dolara, sa indirektnim gubicima produktivnosti blizu 60%.

OA – rizik za žene u postmenopauzi

Globalno opterećenje OA kod žena u postmenopauzi (starijim od 55 godina) se značajno povećalo u periodu od 1990. do 2021. godine, tako da je 2021. registrovano prisustvo OA kod preko 14 miliona žena u postmenopauzi. Zbog OA je izgubljeno oko 10 miliona godina „zdravog” života (mereno u DALY-jima) kod žena u postmenopauzi. Najčešće se javlja OA kolena (uzrasno standardizovana stopa – ASR incidencije je 1.192,5 na 100.000 stanovnika), a najređe OA kuka (ASR incidencije je 70,2 na 100.000 stanovnika). Od 1990. do 2021. godine došlo je do porasta incidencije, prevalencije i DALY-ja za OA među ženama u postmenopauzi i to za 1,3 puta.

Visok ITM je identifikovan kao značajan faktor rizika za OA, posebno u regionima sa visokim, srednje visokim i srednjim sociodemografskim indeksom. Regioni Azije i Pacifika sa visokim prihodima imali su najznačajnije povećanje opterećenja OA kolena, dok je Centralna Azija imala najmanji. Istočna Azija je pokazala brzo povećanje opterećenja OA kolena i OA šake.

OA – faktori rizika

Faktori rizika koji se dovode u vezu sa razvojem OA su: godine, pol, zanimanje, gojaznost, povrede zglobova itd.

OA i pol

OA se češće javlja kod žena nego kod muškaraca. Posebno se OA javlja češće kod žena nakon ulaska u menopauzu, što se dovodi u vezu sa hormonalnim promenama (smanjivanjem nivoa estrogena) koje utiču na zdravlje kostiju i zglobova. Kod žena su osteoartritisom češće zahvaćeni zglobovi kao što su kolena i kukovi. Muškarci takođe mogu oboleti od OA, ali se kod njih OA javlja u ranijem uzrastu. Pojava OA u ranijem uzrastu se dovodi u vezu s njihovom većom fizičkom aktivnošću i češćim povređivanjima u mladosti.

OA i uzrast

OA je bolest koja se najčešće javlja kod starijih osoba, s tim da se rizik od razvoja OA povećava sa starenjem. Iako je OA bolest koja može pogoditi oba pola, žene češće obolevaju od OA. OA se može javiti i kod mlađih ljudi, pogotovo nakon povreda zglobova, ali su starije žene najčešće pogođene osteoartritisom. Najnoviji podaci ukazuju da se poslednjih godina beleži porast broja obolelih od OA među osobama mlađim od 55 godina.

OA i zanimanje

Sve je veći broj epidemioloških studija koje ukazuju da je zahtevna fizička aktivnost na poslu determinanta rizika od OA kolena i kuka. Lica koja se bave zanimanjima koja uključuju redovno savijanje kolena i podizanje teških tereta imaju veći rizik od razvoja OA kolena, dok kod poljoprivrednika češće dolazi do razvoja OA kuka. Veliki rizik od razvoja OA imaju profesionalni i rekreativni sportisti.

Retrospektivno istraživanje je pokazalo da profesionalni fudbaleri u Americi imaju za oko tri puta veći rizik od OA nego lica koja se ne bave ovim sportom. Pored toga, fudbaleri su pokazali povećan rizik od hospitalizacije zbog povrede meniskusa i totalne artroplastike kolena, što je u vezi sa traumom zgloba.

OA i etnički i socijalni faktori

Postoje i razlike u učestalosti javljanja OA među različitim etničkim grupama i u različitim geografskim područjima. Afroamerikanci imaju veći rizik od razvoja OA, naročito OA kolena. Čak i u ranoj dobi, afroamerički muškarci i žene mogu doživeti ozbiljnije simptome OA u poređenju s drugim etničkim grupama. Latinoamerikanci imaju veći rizik od OA, posebno zbog faktora kao što su prekomerna telesna težina i manjak pristupa zdravstvenim uslugama. Indijanci, autohtoni narodi u Americi, imaju visoku prevalenciju OA, što može biti povezano sa genetskim faktorima, stilom života i pristupom zdravstvenoj zaštiti. U nekim studijama zabeleženo je da su Kinezi podložniji razvoju OA, posebno u starijim godinama, zbog promene životnih uslova i povećane učestalosti prekomerne telesne težine. Iako se OA može javiti u svim evropskim zemljama, neka istraživanja sugerišu da određene etničke grupe unutar Evrope, poput skandinavskih naroda, mogu imati veću učestalost (prevalenciju) OA zbog genetskih faktora i životnih navika.

OA i postmenopauza

Postmenopauza označava period nakon završetka menstruacije, kada nivo estrogena kod žena drastično opada. Smanjenje nivoa estrogena može dovesti do slabije regeneracije hrskavice i povećanja upalnih procesa u zglobovima, a može dovesti i do povećanja upalnih citokina (kao što su interleukin-1 i faktor nekroze tumora) koji mogu izazvati oštećenje hrskavice i doprineti razvoju OA. Takođe, usled nižih vrednosti estrogena može se promeniti sastav hrskavice, odnosno može doći do smanjenja kolagena i proteoglikana, što može povećati njenu krhkost i sklonost oštećenju.

Menopauza može dovesti do gubitka mineralne gustine kostiju, što može uticati na stabilnost zglobova. Slabiji zglobovi mogu biti podložniji ozledama, što može doprineti razvoju OA.

U postmenopauzi žene često doživljavaju promene u telesnoj težini, što može dodatno opteretiti zglobove i pogoršati OA.

Mnoge žene smanjuju nivo fizičke aktivnosti nakon menopauze zbog simptoma kao što su bolovi u zglobovima, ukočenost ili opšta nelagodnost, što vodi slabljenju mišića i ligamenata, a što može dovesti do veće nestabilnosti zglobova.

Genetski faktori mogu takođe igrati ulogu u tome kako žene reaguju na hormonske promene tokom postmenopauze. Ako je žena prethodno bila izložena faktorima rizika kao što su povrede ili prekomerna upotreba određenih zglobova, učinci ovih faktora mogu se kombinovati sa efektima postmenopauze, što dodatno povećava rizik od razvoja OA.

OA i gojaznost

Višak kilograma može izazvati dodatni pritisak na zglobove, posebno na kolena, kukove i donji deo leđa i dovesti do trošenja hrskavice. Masno tkivo, posebno visceralna masnoća, usled gojaznosti, može proizvoditi zapaljenske citokine i hormone koji doprinose zapaljenju u telu. Ovo zapaljenje može uticati na zglobove, izazivajući bol i oštećenje hrskavice. Gojazne osobe često imaju metaboličke poremećaje, kao što su insulinska rezistencija i povećani nivo šećera u krvi. Ovi faktori mogu doprineti razvoju OA putem kompleksnih mehanizama koji uključuju upalne procese i oštećenje hrskavice.

Gojaznost može smanjiti fizičku aktivnost zbog bola ili nelagodnosti prilikom kretanja, što može pogoršati stanje zglobova. Smanjena fizička aktivnost, sedentarni način života, uzrokuje slabost mišića i smanjenje stabilnosti zglobova, što dodatno povećava rizik od povreda i oštećenja zglobova. Gojaznost može uticati i na meka tkiva oko zglobova, kao što su ligamenti i tetive, čime se povećava rizik od povreda i disfunkcije zglobova. Neki autori su pokazali da visok ITM povećava rizik od OA kolena i kuka, ali ne i OA šake. Slični nalazi drugih istraživača podržavaju glavnu implikaciju da bi kontrola težine bila značajna intervencija u upravljanju OA.

Sve u svemu, etiologija načina na koji ITM ima uzročni efekat na rizik od OA nije u potpunosti razjašnjena. Stoga je pretpostavljeno da, iako je gojaznost u početku mogla da izazove promene OA u zglobovima koji nose težinu, postojala je uloga sinergijskih efekata kao što su komorbiditet, faktori načina života i nedostatak mobilnosti, koji su rezultirali daljim povećanjem rizika od ozbiljnih simptoma OA.

OA i povrede zglobova

Bilo koja prethodna povreda zgloba, kao što su frakture ili operacije, može povećati rizik od OA u tom zglobu kasnije u životu.

OA i prekomerna upotreba zglobova

Osobe koje obavljaju fizičke poslove ili se bave sportom koji zahteva kontinuirano opterećenje zglobova (npr. trkači ili radnici koji često kleče ili stoje) mogu imati veći rizik od OA.

OA i metabolička oboljenja

Dijabetes tipa 2 i metabolički sindrom mogu doprineti većem riziku od razvoja OA. Dijabetes tipa 2 je povezan sa hroničnom upalom u telu. Povećani nivoi upalnih citokina, kao što su interleukin-1 (IL-1) i faktor nekroze tumora alfa (TNF-alfa), mogu negativno uticati na zglobove, doprinositi degradaciji hrskavice i povećati rizik od OA.

Osobe sa dijabetesom često imaju povećanu telesnu težinu, što povećava opterećenje zglobova, posebno kolena i kukova. Ova dodatna težina može ubrzati trošenje hrskavice i pogoršati simptome OA.

Dijabetes može uticati na cirkulaciju krvi, što može smanjiti dotok hranljivih materija i kiseonika u zglobove. Ovaj nedostatak može dovesti do smanjenih mogućnosti regeneracije hrskavice i ojačanja zglobova.

Dijabetes može uzrokovati neuropatiju, što može dovesti do smanjenja osećaja u ekstremitetima. Ova smanjena osetljivost može povećati rizik od povreda zglobova i otežati prepoznavanje problema koji mogu doprineti razvoju OA.

Bol i ukočenost zglobova kod osoba sa OA mogu smanjiti fizičku aktivnost, što može pogoršati insulinsku rezistenciju i dijabetes. Ovo stvara začarani krug, gde dijabetes pogoršava stanje zglobova, a slabija mobilnost doprinosi lošijem upravljanju dijabetesom. Mnoge osobe sa dijabetesom takođe imaju druge faktore rizika za OA, kao što su starija dob, prekomerna težina i sedentarni način života. Ova kombinacija faktora može dodatno povećati rizik od razvoja OA.

OA i druge bolesti zglobova

Bolesti kao što su reumatoidni artritis ili giht mogu povećati rizik od OA.

Giht je oblik artritisa kod kojeg se javljaju iznenadni, jaki napadi bola u zglobovima, otoci i crvenilo. Ova bolest je uzrokovana nakupljanjem kristala mokraćne kiseline u zglobovima, što dovodi do upale. Mokraćna kiselina se proizvodi kada telo razgrađuje purine, koji se nalaze u određenim namirnicama (poput crvenog mesa, morskih plodova, alkohola i zaslađenih napitaka).

Reumatoidni artritis (RA) je autoimuna bolest koja nastaje kada imunosistem pogrešno napada zdrava tkiva zglobova, uzrokujući upalu. Obično su simetrično zahvaćeni zglobovi.

Dugotrajna upala kod RA/gihta može dovesti do sekundarnog OA, gde promene zbog RA/gihta uzrokuju degeneraciju hrskavice. Takođe, upalni procesi kod RA/gihta mogu voditi do deformiteta zgloba i promene u načinu na koji zglobovi funkcionišu prilikom pokreta. Takve promene mogu uzrokovati nepravilno opterećenje, što dodatno pogoršava trošenje hrskavice i povećava rizik od OA. Zbog bolova i ukočenosti uzrokovanih reumatoidnim artritisom i gihtom, pacijenti često smanjuju fizičku aktivnost. Manja aktivnost može doprineti slabljenju mišića oko zglobova, što može povećati rizik od OA.

OA i druge bolesti

Uočena je veza između atopijskih bolesti i OA. Veći rizik od OA imaju pacijenti sa astmom ili atopijskim dermatitisom, za 1,6 puta nego lica bez OA, nezavisno od različitih faktora kao što su starost, pol, rasa / etnička pripadnost, nivo obrazovanja, komorbiditeti i indeks telesne mase.

OA i genetski faktori

Uprkos multifaktorskoj prirodi ove bolesti, sve češće se ukazuje da su određeni oblici OA povezani sa jakom genetskom komponentom. Razumevanje genetske predispozicije može pomoći u identifikaciji osoba sa većim rizikom i omogućiti razvoj ciljanih preventivnih i terapijskih strategija.

Dosadašnja istraživanja ukazuju da veći rizik od OA imaju osobe sa pozitivnom porodičnom istorijom za ovo oboljenje. Specifični geni koji povećavaju sklonost ka OA su: COL2A1 (gen koji kodira kolagen tipa II, koji je ključna komponenta hrskavice), GDF5 (gen koji kodira faktor rasta koji može uticati na razvoj zglobne hrskavice; polimorfizmi u ovom genu su povezani sa višim rizikom od OA, posebno za OA kolena), IL1RN (gen koji kodira inhibitor interleukina 1, koji igra ulogu u upalnim procesima; određene varijacije ovog gena su povezane sa upalnim odgovorima u zglobovima i razvojem OA), APOA2 (gen koji je povezan sa metaboličkim procesima koji mogu uticati na zdravlje kostiju i zglobova) itd. Istraživanja su identifikovala više hromozomskih lokusa povezanih sa OA, uključujući oblasti na hromozomima 2, 7, 11, 12, 14 i 21. Ovi lokusi mogu sadržati gene koji su važni za zdravlje hrskavice i funkciju zglobova.

Genetski faktori ne deluju izolovano. Oni su u interakciji sa faktorima sredine, kao što su telesna težina, fizička aktivnost i prethodne povrede. Na primer, osobe koje imaju genetsku predispoziciju mogu biti podložnije razvoju OA ako takođe imaju prekomernu telesnu masu ili su u kontaktu sa znatnim mehaničkim stresom zglobova. Trenutno, kliničko genetsko testiranje nije dostupno pacijentima sa OA, osim ako nemaju i druge anomalije koje bi mogle biti povezane sa genetskim stanjem. U budućnosti, testiranje može omogućiti individualizaciju terapija.

OA i kafa

Kafa je jedan od najpopularnijih napitaka koji se konzumira širom sveta i bila je predmet opsežnog istraživanja u vezi sa njenim uticajem na razna zdravstvena stanja, uključujući kardiovaskularne bolesti, dijabetes, rak i mentalne i neurološke poremećaje. Kompleksni sastav kafe sadrži brojne aktivne supstance koje mogu imati različite efekte na zdravlje. Na primer, pokazalo se da kofeinska kiselina, koja se obično nalazi u kafi, inhibira inflamatorne reakcije i može imati zaštitni efekat na OA. Štaviše, flavonoidi prisutni u kafi pokazuju antiinflamatorna i antioksidativna svojstva, koja bi potencijalno mogla biti terapeutski korisna za regulisanje metabolizma i progresije inflamatornih bolesti kostiju. S druge strane, kofein iz kafe može uticati na smanjenje mineralne gustine kostiju.

Studija publikovana 2024. godine, ukazuje da unos kafe dva puta povećava rizik od OA različitih zglobova, pri čemu je najznačajniji uticaj primećen na kolena. Analiza uticaja različitih vrsta kafe otkrila je da je samo kafa bez kofeina uzročno povezana sa OA kolena (OR 4,40, 95% CI 1,71–11,33, p = 0,002). Rezultati istraživanja pokazuju da ITM i mineralna gustina kostiju (MGK) posreduju u uzročno-posledičnoj vezi između unosa kafe i rizika od OA, tako da su neophodna dalja istraživanja.

OA i mineralna gustina kostiju

MGK može biti važan faktor rizika za razvoj OA. Smanjena MGK može doprineti slabosti i nestabilnosti zglobova, što može povećati rizik od povreda i degenerativnih promena. Kada su kosti manje čvrste, zglobovi mogu postati manje stabilni, što može povećati opterećenje hrskavice zgloba i doprineti njenoj degeneraciji.

Mnogi stariji ljudi s osteoporozom imaju predispoziciju za razvoj OA, što može biti rezultat promene u mehaničkom opterećenju zglobova usled slabljenja kostiju.

Smanjena MGK može dovesti do promene u načinu na koji se zglobovi opterećuju prilikom pokreta. Ovo može rezultirati povećanjem stresa na hrskavicu, što može ubrzati degenerativne procese i razvoj OA. Zglobovi sa slabijim kostima mogu izgubiti mehaničku stabilnost, što može povećati rizik od degenerativnih promena hrskavice i razvoja OA.

Shutterstock.com

OA – klinička slika

Klinička slika OA varira od osobe do osobe, ali postoje zajednički simptomi i znaci koji se obično javljaju. Najčešće se javljaju sledeći simptomi i znaci:

1. Bol (može biti dosadan ili oštar, a može se javljati i noću, pogoršava se sa aktivnošću, a poboljšava nakon odmora)

2. Edem – otok (nastaje usled upale i nakupljanja tečnosti)

3. Smanjena pokretljivost (smanjenje opsega pokreta zgloba usled ukočenosti, posebno nakon dužeg mirovanja)

4. Ukočenost (javlja se jutarnja ukočenost, a mnogi ukazuju na ukočenost u zglobovima nakon dugog sedenja, obično traje kratko, manje od 30 minuta)

5. „Škripanje” – krepitacije (javlja se pri pokretanju zgloba, a rezultat su trošenja hrskavice)

6. Deformacija zgloba (promene u obliku zgloba kod uznapredovale bolesti)

Na radiološkim snimcima mogu se primetiti suženje zglobnog prostora, osteofiti (koštane izrasline), sniženje gustine kostiju, a može se javiti i cista u subhondralnom području. Često dolazi do pojave umora, kao posledica hroničnog bola i smanjenog nivoa fizičke aktivnosti, a nekada može da se javi i depresija.

OA – stadijumi bolesti

OA je degenerativna bolest zgloba. Glavne karakteristike OA su propadanje hrskavice i promene u okolnim kostima, što vodi do bolova, ukočenosti i smanjenja funkcionalne sposobnosti zgloba. Klasifikacija OA može se vršiti na više načina, ali najčešće se koristi klasifikacija na stadijume na osnovu simptoma, kliničkih nalaza i radioloških (RTG) promena.

Stadijumi OA su:

Prvi stadijum (blagi/rani) OA karakterišu blagi bolovi i ukočenost, obično nakon dužeg mirovanja. Radiološki nalazi pokazuju minimalne promene na rendgenu, kao što su blage degenerativne promene, ali često bez značajnijih znakova OA.

Drugi stadijum (umereni) OA se odlikuje umerenim bolovima koji mogu biti prisutni tokom aktivnosti i nakon njih. Pacijenti uglavnom osećaju ukočenost ujutru, koja se obično poboljšava tokom dana. Radiološki nalazi pokazuju umereno sužavanje zglobnog prostora, prisustvo osteofita (koštane špicaste izrasline) i menjanje strukture zgloba.

Treći stadijum (težak) OA se manifestuje jakim bolovima koji se javljaju i u mirovanju, značajnim smanjenjem pokretljivosti zgloba i otežanim obavljanjem svakodnevnih aktivnosti. Radiološki nalazi pokazuju znatno sužavanje zglobnog prostora, prisustvo osteofita (koštane izrasline), oštećenje okolnog koštanog tkiva i moguće deformacije zgloba.

Četvrti stadijum (poslednji) OA karakterišu nepodnošljivi bolovi čak i u mirovanju, potpun gubitak funkcije zgloba i očigledne deformacije. Radiološki nalazi ukazuju na značajno sužavanje zglobnog prostora, izražene osteofite, cistične promene u kosti i ozbiljna oštećenja hrskavice. Ova podela može varirati, u zavisnosti od različitih klasifikacija koje se koriste u kliničkoj praksi. Takođe, važno je napomenuti da kod svake osobe simptomi i progresija bolesti mogu značajno da variraju.

OA – dijagnoza

Dijagnoza OA obično se postavlja na osnovu kombinacije kliničkih simptoma, fizičkog pregleda i dijagnostičkih testova. Na osnovu simptoma i znakova bolesti, kao što su bol, ukočenost, otečenost, gubitak pokretljivosti, kao i na osnovu toga kada se simptomi javljaju ili pogoršavaju, lekar može da postavi dijagnozu. Takođe se uzima u obzir i istorija prethodnih povreda zgloba, porodična anamneza za OA i fizička aktivnost pacijenta.

Lekar sprovodi fizički pregled (proverava opseg pokreta, jačinu mišića oko zgloba i prisutnost otekline, crvenila ili toplote). Takođe, može se koristiti rendgen u cilju identifikacije promena u zglobovima, kao što su sužavanje zglobnog prostora, formiranje osteofita (koštanih izraslina) i gubitak kosti oko zgloba. Kompjuterska tomografija (CT), magnetna rezonanca (MZ) i ultrasonografija se retko koriste u dijagnostici primarnog osteoartritisa. Za razliku od radiografije, MRI može direktno da vizualizuje zglobnu hrskavicu i druga zglobna tkiva (npr. meniskus, tetiva, mišić ili izliv). Ultrasonografija nema važnu ulogu u rutinskoj kliničkoj proceni pacijenata sa OA, ali može biti dobar alat za praćenje degeneracije hrskavice. Skeniranje kostiju može pomoći u ranoj dijagnozi osteoartritisa, kao i za razlikovanje osteoartritisa od osteomijelitisa, metastaza u kostima i metaboličkih bolesti kostiju. Artrocenteza pomaže identifikaciji neinflamatorne zglobne tečnosti kod OA u odnosu na druge uzroke bolova u zglobovima. Laboratorijski testovi (iako nema specifičnih krvnih testova za OA) mogu se uraditi da bi se isključili drugi uzroci bolova u zglobovima, kao što su reumatoidni artritis, giht itd.

OA – prognoza

Prognoza pacijenata sa OA zavisi od zglobova koji su pogođeni i od težine stanja.

Trenutno ne postoje dokazana sredstva koja bi modifikovala bolest. U skladu s tim, farmakološko lečenje je usmereno na olakšanje simptoma.

Sistematski pregled je pokazao da su sledeće kliničke karakteristike povezane sa bržom progresijom osteoartritisa kolena: starija dob, viši indeks telesne mase, varusna deformacija i zahvaćenost više zglobova.

Pacijenti sa OA koji su podvrgnuti zameni zgloba imaju dobru prognozu, pri čemu su stope uspeha za artroplastiku kuka i kolena obično veće od 90%. Ipak, revizija ugrađene zglobne proteze obično se realizuje 10–15 godina nakon postavljanja, u zavisnosti od nivoa aktivnosti pacijenta. Mlađi i aktivniji pacijenti imaju veću verovatnoću da će revizija biti neophodna u odnosu na starije pacijente.

Kod nekih pacijenata može doći do postepene progresije simptoma tokom niza godina, dok kod drugih, posebno onih sa težim oblicima bolesti ili brojnim komorbiditetima, može doći brže do funkcionalnih ograničenja. U nekim slučajevima, kod pacijenata sa uznapredovalim OA, potpuna nepokretljivost može se očekivati za 15–20 godina u odnosu na pojavu prvih simptoma, ali to varira od osobe do osobe. Međutim, adekvatna terapija OA može redukovati simptome i očuvati funkcije. Redovno praćenje lica sa OA i prilagođavanje tretmana mogu pomoći u održavanju kvaliteta života i pokretljivosti pacijenata.

Shutterstock.com

OA – lečenje

Lečenje OA obuhvata različite pristupe koji zavise od stepena bolesti, simptoma i opšteg zdravstvenog stanja pacijenta.

Iako ne postoji lek za osteoartritis, simptomima se može upravljati primenom fizikalne terapije, medikamenata, promenom životnih navika i, u nekim slučajevima, realizacijom hirurške intervencije.

Neophodno je promeniti način života i uvesti zdrave stilove života (redukcija telesne težine, uvođenje fizičke aktivnosti i adekvatne ishrane). Smanjenje telesne težine može značajno smanjiti pritisak na zglobove, posebno u kukovima i kolenima. Redovno sprovođenje fizičke aktivnosti doprinosi jačanju mišića oko zgloba i poboljšava fleksibilnost (npr. plivanje, vožnja bicikla, vežbe istezanja).

Zdravstvena edukacija o bolesti, njenim simptomima i dostupnim opcijama lečenja može pomoći pacijentima da bolje upravljaju svojim stanjem. Za optimalan plan lečenja uvek je preporučljivo konsultovati se sa lekarom specijalistom, koji može prilagoditi pristup individualnim potrebama pacijenta. Fizikalna terapija može doprineti poboljšanju funkcionisanja zglobova.

Analgetici, poput paracetamola, mogu pomoći u ublažavanju bola. Nesteroidni antiinflamatorni lekovi (NSAID), poput ibuprofena ili naproksena, mogu smanjiti bol i upalu. Kapsaicin kreme, koje sadrže kapsaicin, mogu pomoći u smanjenju bola. Kortikosteroidne injekcije mogu smanjiti upalu i bol u zglobu. Injekcije hijaluronske kiseline mogu poboljšati lubrikaciju zgloba. Nekim pacijentima bolove olakšava akupunktura. Neki suplementi poput glukozamina i hondroitina mogu pomoći, ali njihova efikasnost varira. Artroskopija, u nekim slučajevima, može doprineti uklanjanju oštećenog tkiva ili koštanih izraslina. U teškim slučajevima, moguće je sprovesti totalnu zamenu zgloba (npr. koleno ili kuk).

Biološka terapija OA predstavlja relativno nov pristup u lečenju ove bolesti, usredsređen na modifikaciju imunoodgovora i snižavanje upale. Biološki lekovi su obično derivati proteina koji se proizvode korišćenjem biotehnologije, a mogu se koristiti kada konvencionalni tretmani ne pružaju dovoljnu olakšicu.

Biološki lekovi koji se koriste ili istražuju za lečenje OA su: inhibitori interleukina (ovi lekovi blokiraju delovanje određenih citokina koji igraju ključnu ulogu u procesu upale), monoklonska antitela (ovi lekovi se vezuju za specifične molekule u telu i mogu pomoći u smanjenju upale), regenerativne terapije (nišne matične ćelije mogu poslužiti za regeneraciju oštećenog tkiva zgloba).

Biološki lekovi deluju tako što ciljaju specifične delove imunosistema, upravljajući procesima koji dovode do inflamacije i oštećenja zglobova.

Smanjenjem inflamacije, ovi lekovi mogu pomoći u smanjenju bola, poboljšanju funkcije zgloba i potencijalno usporiti napredovanje bolesti. Biološka terapija se obično razmatra za pacijente sa umerenim do teškim oblicima OA koji ne reaguju dobro na druge konzervativne tretmane. Takođe se istražuje za pacijente sa specifičnim genetskim ili upalnim profilima.

Kao i kod svih bioloških lekova, postoji rizik od nuspojava, uključujući rizik od infekcije jer se može oslabiti imunoodgovor. Važno je obaviti detaljnu procenu rizika/koristi pre započinjanja biološke terapije.

Biološka terapija osteoartritisa je perspektivno polje koje obećava nove pristupe lečenju ove često bolne i onesposobljavajuće bolesti. Međutim, važno je napomenuti da je većina ovih terapija još uvek u fazama istraživanja i nisu sve odobrene za uobičajenu kliničku upotrebu.

Shutterstock.com

OA – prevencija

Prevencija OA može značajno da doprinese smanjenju rizika od razvoja bolesti i očuvanju zdravlja zglobova tokom života. Iako se neki faktori, poput starosti i genetike, ne mogu menjati, postoje različite strategije koje mogu pomoći u smanjenju rizika od OA. Ključne preventivne mere bile bi sledeće:

1. Održavanje idealne telesne težine

2. Redukcija prekomerne telesne težine

3. Redovno sprovođenje fizičke aktivnosti, sa tendencijom ojačavanja i istezanja, kao i povećanja pokretljivosti (hodanje, plivanje itd., jer se njima može održati fleksibilnost zglobova, poboljšati snaga mišića oko zgloba i poboljšati opšta kondicija)

4. Pravilna ishrana (ishrana bogata voćem, povrćem, integralnim žitaricama, zdravim mastima, posebno maslinovo ulje i orašasti plodovi, riba, itd.)

5. Primena suplemenata – omega-3 masne kiseline (mogu imati antiinflamatorne efekte i pozitivno uticati na zdravlje zglobova)

6. Izbegavanje povreda (prilikom učešća u sportskim aktivnostima ili fizičkim poslovima, koristiti odgovarajuću zaštitnu opremu)

7. Kontrola hroničnih bolesti (dijabetesa, hipertenzije i upalnih bolesti)

8. Racionalno opterećenje zglobova (izbegavanje ponavljajućih pokreta ili prekomernog opterećivanja zglobova; dugotrajno stajanje ili sedenje zahteva regularne pauze da bi se osoba istegla i odmorila zglobove)

9. Treba ostati aktivan i u pokretu tokom celog života (vežbe istezanja i održavanje opsega pokreta mogu doprineti zdravlju zglobova)

10. Redovna kontrola i konsultacije sa stručnjakom.

Naslovna fotografija – Shutterstock.com