Nikola Tesla – genije bez kojeg svet ne bi bio isti

Nikola Tesla, jedan od najblistavijih umova čovečanstva, između ostalog je zaslužan i za to što vi sada možete da pročitate ovaj tekst. Samouvereno ću pretpostaviti da ne postoji osoba na planeti Zemlji koja ne zna za „dete svetlosti”, kako je govorila njegova majka Đuka, imajući u vidu činjenicu da se rodio u olujnoj noći između 9. i 10. jula, mada je bilo i onih koji su mislili da je to loš znak i da se Bog ljutio zbog njegovog rođenja.

Svet definitivno ne bi bio isti bez njega! Uglavnom ga svi znaju kao izumitelja naizmenične struje, ali je Tesla zaslužan i za izum bežičnih komunikacija, neograničene energije, rendgenskih zraka, radija, daljinskog upravljanja, električnog motora, lasera… Poprilično širok spektar oblasti bez kojih čovečanstvu ne prođe ni jedan jedini dan.

Republika Srbija na današnji dan obeležava Nacionalni dan nauke, u čast rođenja jednog od najplodonosnijih naučnih umova savremenog doba.

Teslini školski dani

Tesla je rođen 1856. godine, u srpskoj porodici pravoslavnog sveštenika Milutina Tesle i Georgine – Đuke Tesla, rođene Mandić. Selo Smiljan, nedaleko od Gospića (danas u Republici Hrvatskoj), nalazilo se tada u Vojnoj granici (u Lici češće nazivanoj Vojna krajina), posebnoj oblasti Habzburške monarhije pod carem Francom Jozefom I.

Četiri razreda osnovne škole završio je u Gospiću 1867. godine, kao odličan đak, a zatim je učio u Višoj realki u Rakovcu (Karlovac), koja je u to vreme bila poznata i cenjena škola u kojoj su se đaci pripremali za studije tehnike. Kasnije je studirao Politehniku u Gracu, a prva molba za stipendiju, koju je uputio Matici srpskoj, bila je odbijena 1876. godine. U novom obraćanju „slavnoj srpskoj Matici”, od 1. septembra 1878, moli za stipendiju kako bi u Beču ili Pragu završio „započete nauke na tehnici”, ali je odbijen i po drugi put. Ovo očigledno nije smatrao grehom ugledne i najstarije srpske kulturne, književne i naučne ustanove i kao već svetski poznati naučnik postao je njen član 1902. godine.

Fotografija: Bista Nikole Tesle u Muzeju Nikole Tesle u Beogradu © Muzej Nikole Tesle

Prvi Teslin posao je bio u Mariboru, u lokalnoj tehničkoj firmi, ali osim na poslu, dane provodi i u kafanama, kockajući se i igrajući bilijar. Zbog nedovoljnih sredstava za život, odlukom gradske uprave od 8. marta 1879, proteran je iz grada i u policijskoj pratnji sproveden u Gospić.

Prema podacima sa sajta Muzeja Nikole Tesle u Beogradu, već sledeće godine je otišao na studije prirodne filozofije na Karlovom univerzitetu u Pragu, gde se prvi put sreće sa električnim osvetljenjem, koje je u Hibernskoj ulici postavio češki elektrotehničar František Križik, osnivač fabrike za proizvodnju električnih lampi sopstvene konstrukcije.

Prvi izum – aparat za pojačanje glasa na telefonu

U Budimpešti, 1881. godine, realizuje svoj prvi izum – aparat za pojačanje glasa na telefonu, dok je radio kao glavni električar u Centralnom telefonskom uredu. Sledeće godine je otkrio princip stvaranja rotirajućeg magnetnog polja sa naizmeničnom strujom.

Krajem godine, na preporuku Tivadara Puškaša, glavnog evropskog predstavnika Tomasa Edisona, počinje da radi na popravci Edisonovih mašina, boraveći u brojnim mestima u Francuskoj i Nemačkoj.

Početkom 1883. godine poslat je u Strazbur kako bi doveo u red pogon električnog sistema jednosmerne struje koji je doživeo neuspeh prilikom prvog puštanja u rad. Tamo je konstruisao prvi indukcioni motor na svetu.

Zbog manjka podrške odlazi u Ameriku

Tesla je ubrzo shvatio da u Evropi nema razumevanja i podrške za njegov revolucionarni pronalazak. Zato prihvata ponudu Čarlsa Bačelora, Edisonovog bliskog saradnika i zastupnika u Evropi, da se zaposli u glavnoj Edisonovoj fabrici u Njujorku. U junu 1884. godine dolazi kod Edisona sa ceduljom na kojoj je Bačelor ispisao sledeću preporuku: Poznajem dva velika čoveka. Jedan ste vi, a drugi je ovaj mladi čovek koji stoji pred vama.

U januaru sledeće godine osniva kompaniju Teslina električna kompanija za proizvodnju svetla (Tesla Electric Light and Manufacturing) u Njujorku, a 1887. osniva Teslinu električnu kompaniju i u novoj laboratoriji konstruiše svoje prve polifazne indukcione motore i generatore.

Fotografija: Pravi Teslin kalem (transformator) u Muzeju Nikole Tesle © Muzej Nikole Tesle

Prvi put od svog dolaska u SAD, 1889. godine se vraća u Evropu, učestvuje na Svetskoj izložbi u Parizu i dolazi u Gospić da vidi majku i sestre. Sledeće godine započinje eksperimente sa strujama visoke frekvencije, koje će obeležiti njegova istraživanja tokom devedestih godina XIX veka.

Oscilatorni transformator, koji je danas širom sveta poznat kao Teslin kalem (Tesla Coil), pronalazi 1891. godine. Jedno od najznačajnijih otkrića, stacionarni talasi planete Zemlje, „pokazalo je da cela planeta na kojoj živimo, uprkos svojoj nepojmljivoj veličini, može biti naterana da odgovara treperenjem na najtiši šapat ljudskog glasa”. Do tog otkrića Tesla je došao 1899. godine dok je boravio u Kolorado Springsu, gde mu je sagrađena laboratorija, s obzirom na to da uslovi koje je imao u svojoj laboratoriji u Ulici Hjuston nisu više odgovarali njegovim planovima da sagradi oscilatore ekstremno visokih napona.

U Beogradu bio samo jednom

Tesla je prvi i jedini put došao u Beograd 2. juna 1892. godine, na poziv delegacije Beogradske opštine i Inženjerskog udruženja. Boravak je trajao 31 sat, odseo je u hotelu Imperijal, obišao je Kalemegdan i Narodni muzej, a u Velikoj školi je držao predavanje o svojim najnovijim istraživanjima i pronalascima.

Uz najviše počasti primio ga je kralj Aleksandar Obrenović, a ukazom kraljevskih namesnika, u ime kralja Srbije odlikovan je Ordenom Sv. Save II reda. Ovaj orden je prvo odlikovanje koje je Tesla dobio za svoj naučni rad.

Fotografija: Teslino odelo u Muzeju Nikole Tesle © Muzej Nikole Tesle

Srpska kraljevska akademija izabrala ga je jednoglasno za „pravog” člana tek 16. februara 1937. godine, kada je postao njihov dopisni član.

Bežični prenos energije, radio-tehnika, radar, brodić…

U noći između 15. i 16. novembra 1896. godine puštena je u komercijalnu upotrebu prva velika svetska hidrocentrala naizmenične struje na reci Nijagari. Prvi kilovat-sati električne energije potekli su sa Nijagare do grada Bafala, udaljenog oko 40 km. Od 13 patenata koji su iskorišćeni za rad ove centrale, 9 pripada Nikoli Tesli.

Sledeće godine, u blizini Njujorka, gradi novu i veću radio-stanicu, šalje radio-signale na daljinu od preko 40 km i prijavljuje dva ključna patenta za radio.

Na prvoj izložbi električnih aparata u Medison skver gardenu izvodi čuveni eksperiment u kome pomoću radio-talasa daljinski upravlja kretanjem svog modela brodića. Od 1901. do 1902. godine je trajala gradnja njegove laboratorije sa predajnim tornjem na Long Ajlendu, a prema njegovom planu, signali predajnog tornja šalju se bežično kroz Zemlju, koja je provodno telo, i registruju na bilo kom mestu na Zemlji.

Patentirao je „tehniku prenošenja električne energije pomoću prirodnih sredina” i realizovao prvi radni model turbine bez lopatica, koji je primenio na pumpe, turbine, kompresore i ventilatore.

U saradnji sa Luisom Tifanijem, poznatim umetnikom i dizajnerom iz Njujorka, započeo je realizaciju fontana za enterijer Tifanijevih draguljarnica. Narednih nekoliko godina radiće na projektovanju i izradi više različitih modela fontana, ali bez većeg komercijalnog uspeha.

Fotografija: Deo Muzeja © Muzej Nikole Tesle

U ekskluzivnom intervjuu, objavljenom u časopisu Electrikal experimenter avgusta 1917. godine pod naslovom „Teslini pogledi na elektricitet i rat”, samo četiri meseca pošto su Sjedinjene Američke Države ušle u Prvi svetski rat, Tesla je načinio prvi tehnički opis uređaja koji će znatno kasnije postati poznat kao radar. Autor članka navodi da je „dr Tesla, između ostalog, pronašao električne talase za uništavanje ili detektovanje podmornica pod vodom i na značajnoj udaljenosti”.

Tesli je 1916. godine dodeljena Edisonova zlatna medalja (dodeljuje je Američki institut elektroinženjera), za dostignuća u oblasti polifaznih i visokofrekventnih struja. Njegov poslednji patent, u 72. godini života, bio je „Aparat za vazdušni transport”. Prvi je zamislio letelicu sa vertikalnim poletanjem i sletanjem, kao kombinaciju helikoptera i aviona koji će pokretati njegove moćne turbine.

Teslino tajno oružje

Sa sovjetskim trgovinskim predstavništvom u Njujorku, kompanijom Amtorg Trading, potpisao je 20. aprila 1935. ugovor koji se odnosio na zaštitu Sovjetskog Saveza od neprijateljske agresije izgradnjom neprobojnog zida koji bi stvorilo novo oružje.

Ovim ugovorom obavezao se da u roku od četiri meseca preda detaljan projekat sa nacrtima postrojenja koje bi moglo da razvije potencijal od 50 miliona volti, izbaci snop koncentrisanih čestica na daljinu od najmanje 150 kilometara, sa maksimalnom brzinom od najmanje 50 kilometara u sekundi i da na cilju ostvari razarajuća dejstva.

O ovom oružju do danas se ništa određeno ne zna i ono je predmet brojnih spekulacija.

Preminuo u 87. godini

Tesla je preminuo 7. januara 1943. godine u 87. godini života, u snu, u svom apartmanu na 33. spratu hotela Njujorker, u kome je proveo poslednjih deset godina života. Komemoracija povodom njegove smrti održana je 10. januara i prenosio ju je Radio Njujork.

Gradonačelnik Njujorka Fjorelo la Gvardija pročitao je oproštajni govor koji je napisao Luj Adamič, slovenački pisac, esejista i prevodilac. Hrvatski violinista Zlatko Baloković i hor Sloven svirali su na komemoraciji srpsku rodoljubivu pesmu Tamo daleko.

Informacioni centar jugoslovenske kraljevske vlade organizovao je ceremoniju Tesline sahrane i izdao saopštenje o njenom protokolu. Teslini posmrtni ostaci bili su izloženi u kapeli Kembel. Opelo je održano 12. januara u katedrali Sv. Jovana Bogoslova.

Delegacija od trideset jugoslovenskih oficira doprinela je dostojanstvenom odavanju poslednje počasti. Nikola Tesla je sahranjen na groblju Fernklif u Hartsdejlu 12. januara 1943. godine. Dva i po meseca kasnije, 25. marta 1943. godine, po želji Teslinog sestrića Save Kosanovića kome je, prema sudskoj odluci američkih vlasti pripalo staranje o njegovoj imovini, kremirani su posmrtni ostaci Nikole Tesle. Zaslugom Save Kosanovića, sva lična Teslina zaostavština je sakupljena i iz SAD doneta u Beograd, gde je formiran Muzej Nikole Tesle.

Najveća priznanja

Za nemerljiv doprinos nauci, Nikola Tesla je dobio priznanje 1960. godine. Na 11. generalnoj konferenciji za tegove i mere održanoj u Parizu od 11. do 20. oktobra 1960, usvojena je rezolucija kojom se jedinica magnetne indukcije u Međunarodnom sistemu jedinica (SI sistemu) naziva tesla.

Tako se Tesla našao među samo 15 najvećih naučnih velikana, kao što su Njutn, Faradej, Volta, Herc, Amper, Kelvin…, i za sva vremena ušao u hram nauke.

Fotografija: Urna sa pepelom Nikole Tesle.

Prema dokumentu sa sajta Muzeja Nikole Tesle, tokom svog života imao je ukupno 112 registrovanih patenata u Sjedinjenim Američkim Državama, dok konačan broj u drugim zemljama još uvek nije definitivno utvrđen. Do sada je otkriveno 199 Teslinih patenata iz još 27 drugih zemalja osim SAD, pri čemu je najviše odobrenih patenata bilo u Francuskoj – 30, a zatim u Velikoj Britaniji (29), Belgiji (27), Nemačkoj (21), Italiji (19) i Austriji (15), dok je u ostalim zemljama imao između jednog i sedam patenata.

Širom sveta podignuti spomenici, biste i spomen-ploče

Za njegove izume ne postoje dovoljne reči hvale, ali su mnogi gradovi i institucije širom sveta odale počast Tesli makar kroz postavljanje spomenika. Tako se Teslin lik nalazi i na Nijagarinim vodopadima, u Japanu, Moskvi…

U Beogradu se spomenik Nikoli Tesli, rad vajara Frana Kršinića, nalazi ispred zgrade Elektrotehničkog fakulteta, u Muzeju Nikole Tesle u izložena je bronzana bista koju je po Teslinoj želji izradio njegov prijatelj, vajar Ivan Meštrović, na aerodromu „Nikola Tesla” nalazi se spomenik koji je uradila Drinka Radovanović, a što se tiče drugih gradova u Srbiji, spomenici postoje u Novom Sadu i Užicu.

Fotografija: Spomenik Nikoli Tesli ispred Elektrotehničkog fakulteta u Beogradu

U Hrvatskoj se njegova statua nalazi u Smiljanu i Zagrebu, dok su biste postavljene i na mnogim univerzitetima: Harvard, Jejl, Kolumbija, Prinston, Mičigen, Viskonsin, Merilend, Ilinois, Purdju, Kornel, Djuk, Karnegi Melon, Univerzitet Džon Hopkins, Univerzitet Pensilvanije, Univerzitet Mičigena, Masačusetski tehnološki institut, Kalifornijski tehnološki institut i Tehnološki institut Džordžije.

Fotografija: Teslina statua ispred njegove rodne kuće u Smiljanu © Ilija Ascic / Shutterstock

Dva spomenika se nalaze na Nijagarinim vodopadima – sa američke i kanadske strane, u Njujorku, a postoje i spomen-ploče na bivšoj zgradi hotela Gerlach, u kojoj je jedno vreme živeo, i na hotelu Njujorker gde je proveo najveći deo života.

Fotografija: Spomenik Nikole Tesle na Nijagarinim vodopadima © Aleksandar Todorovic / Shutterstock

Spomenici postoje i u Banjaluci, Međašima kod Bijeljine, ali i u Skoplju.

U Istorijskom muzeju električne energije u zgradi Elektrodistribucije u Jokohami (Japan) takođe se nalazi bista Nikole Tesle. Njegova bista je i u holu zgrade Mađarskog radija, u Pragu je u ulici Nikole Tesle postavljena spomen-ploča, u Moskvi je njegova bista u jednoj srednjoj školi, dok one postoje i u Australiji.

Na osnovu svega do sada navedenog, a naravno da postoji još detalja, jasno je da je doprinos Nikole Tesle čovečanstvu nemerljiv i da je na neki način oblikovao današnji način života. Iako ga Srbija, Hrvatska i Amerika često svojataju (a time se u ovom tekstu nismo i nećemo baviti), jedno je sigurno – svet će sačekati da se ponovo pojavi genijalni um kao što je bio njegov.