Velikanke srpske kulture – vrednovanje ženske kreativnosti

Izložba u Domu Jevrema Grujića govori o 18 značajnih žena koje su kvalitetom osvajale muške bastione i otkriva i njihovu privatnu stranu kroz lične predmete, fotografije, knjige i pisma

Svaka žena koja danas, 8. marta 2022. godine, ode na svoj posao, otključa vrata svog stana, izađe u kafić sa prijateljicom ili pita ćerku šta želi da studira, morala bi da se seti da žensko pitanje nije nešto što se podrazumeva i što je potpuno rešeno.

Treba znati da je reč „velikanka” u srpskom jeziku prvi put upotrebljena u nazivu jedne, još uvek otvorene izložbe.

Šetnja kroz postavku Velikanke srpske kulture u Domu Jevrema Grujića izgleda kao podsećanje na 180 godina teškog, ali nezaustavljivog dokazivanja ženskih kompetencija i ženskog talenta. Izložba govori o 18 žena koje su zadužile srpsku kulturu, neke perom, neke slikarskom kičicom, a neke osvajanjem do tada muških bastiona.

Izložba otkriva i njihovu privatnu stranu kroz lične predmete, fotografije, knjige i pisma.

Obrazovanje, najjače žensko oružje

Tako nam se Mina Karadžić Vukomanović (1828–1894) otkriva kroz plavi porcelanski servis za dvoje, koliko i kroz svoj čuveni Spomenar, u koji joj je zaljubljeni Branko Radičević upisao i danas čuvene stihove – „Kad si zvezda, sele moja, da si među zvezdicama…” Osim Branka, u taj Spomenar, koji je počela da vodi kad joj je bilo deset godina, upisivali su se svi značajni ljudi koji su dolazili u bečki dom njenog oca Vuka Stefanovića Karadžića.

Lepotu prve srpske novovekovne pesnikinje koja je živela samo od svog pesništva, Milice Stojadinović Srpkinje (1828–1878), vidimo na fotografiji koju je snimio prvi srpski fotograf Anastas Jovanović. Sveštenička ćerka sa Fruške gore, nazivana Vrdničkom vilom, odlučila je da se ne udaje, pa je umrla zaboravljena i u siromaštvu.

S druge strane, otac Poleksije Todorović (1848–1939) bio je Matija Ban, po kome se danas zove Banovo brdo, jer je ceo taj deo Beograda bio njegov. Pošto je pokazala talenat za slikanje, otac joj je za učitelja uzeo tada već slavnog slikara Stevu Todorovića, za koga se posle udala. Ona je prva žena koja je sama oslikala ceo crkveni ikonostas.

Prva doktorka medicinskih nauka u Srbiji, a četvrta u Evropi, Draga Ljočić (1855–1926), posle studija u Cirihu vratila se u Beograd, ali su joj vrata državnih bolnica bila zatvorena. Otvorila je privatnu praksu, jednu od prvih u Beogradu.

Ni Jelisaveta Načić (1878–1955), prva žena arhitekta u Srbiji, nije uvek nailazila na otvorena vrata, mada je uspela da postane prva žena glavni arhitekta Beograda, pa je između dva svetska rata uređivala Kalemegdan. Na izložbi možemo da vidimo njene rukom rađene nacrte projekta za zgradu Osnovne škole „Kralj Petar Prvi” u Beogradu. Projektovala je crkvu Aleksandra Nevskog i prvi kompleks radničkih stanova na Balkanu.

Ples, muzika, film – moderne i prve

Fotografije balerina baletskog studija Marije Mage Magazinović (1882–1968) svojom modernošću i danas ostavljaju bez daha. Maga je bila pionirka modernog plesa, iz čije „Škole za ritmiku i plastiku” je nastala Baletska škola „Lujo Davičo”. Ali Maga je bila i prva novinarka koja je uređivala stranu u Politici, i prva devojka koja se upisala na Pravni fakultet u Beogradu.

Novosađanka Anica Savić Rebac (1892–1953) sa samo 12 godina je prevodila Bajrona sa engleskog. Prevodila je klasike sa latinskog, dopisivala se sa Tomasom Manom. Uspela je 1921. da postane jedina žena profesor na Katedri za klasičnu filologiju Beogradskog univerziteta, ali je zbog intriga kolega ostala bez tog posla, pa su jedno vreme ona i muž spavali u učionici na fakultetu.

Violina ili hronometar podsećaju nas na Ljubicu Marić (1909–2003), prvu ženu u Srbiji koja je 1929. godine diplomirala kompoziciju i prvu ženu koja je dirigovala Simfonijskim orkestrom Češkog radija. Bronzana bista podseća nas na Soju Jovanović (1922–2002), našu prvu filmsku, pozorišnu i televizijsku rediteljku koja je, između ostalog, režirala prvi domaći dugometražni film u boji – Pop Ćira i pop Spira.

U blizini je i šešir kupljen u Parizu, po kome mnogi još pamte pesnikinju Desanku Maksimović (1898–1993), jednu od retkih velikanki koja je bila voljena i za života, dok mala pisaća mašina, premeštana po brojnim iznajmljenim stanovima, svedoči o delu književnice Isidore Sekulić (1877–1958), prve žene akademika u Srbiji.

Velikanke raskošne palete

Priče o velikankama srpske kulture možemo pratiti i po slikarskim platnima, pa od Mine Karadžić i Poleksije Todorović, dolazimo do Bete Vukanović (1872–1972), rođene Nemice, koja je u Minhenu upoznala Ristu Vukanovića, udala se za njega i došla u Beograd, gde su njih dvoje 1900. imali prvu izložbu umetničkih slika, održanu pod pokroviteljstvom kralja Milana Obrenovića. I posle Ristine smrti, Beta je ostala u Beogradu do kraja svog 100 godina dugog života. Na naslovnoj fotografiji ovog teksta nalazi se reprodukcija slike Bete Vukanović „U kafani“, oko1900 , Muzej grada Beograd, koja se može videti na aktuelnoj izložbi.

Zapamćena je kao prvi impresionista i prva žena karikaturista, a ljubav prema karikaturi prenela je i na svoju studentkinju Milenu Pavlović Barili (1909–1945). Bez zlatnih sandala, koje je ostavila u rodnom Požarevcu (možemo da ih vidimo na izložbi), Milena je stigla do Njujorka, gde je imala samostalnu izložbu u galeriji Levi, kao druga žena posle Fride Kalo, radila dizajn za parfem Escape i naslovnu stranu za Vog, i tu umrla u 36. godini života.

Prerano je umrla i Vidosava Kovačević (1889–1913), devojka iz ugledne beogradske porodice, koja je prva iz Srbije primljena da studira slikarstvo na čuvenoj Školi lepih umetnosti u Parizu. Ali se zato Leposava Bela St. Pavlović (1906–2004) dugovečnošću primakla svojoj profesorki slikanja Beti Vukanović. Prvu samostalnu izložbu imala je u Bukureštu, gde se upoznala i sprijateljila sa budućom jugoslovenskom kraljicom Marijom.

Nadežda Petrović (1873–1915) je učila slikarstvo u Minhenu, pa u Parizu, gde je poznavala Pikasa, Rodena, i Matisa, ali kad se vratila u Beograd, govorili su joj da nema ukusa. Sa početkom balkanskih ratova postaje dobrovoljna bolničarka. Sa sobom nosi foto-aparat i fotografije svojih ratnih drugova šalje novinama, pa je tako i naša prva ratna dopisnica. Na drugoj strani, slikarka Zora Petrović (1894–1962) vodila je svoju bitku tako što je isticala lepotu ženskog tela i onda kad ono više nije mladalački idealno građeno.

Iako rođena prve godine Prvog svetskog rata, Ljubica Cuca Sokić (1914–2009) će svoju paletu i svoj omiljeni slamnati šešir nositi dovoljno dugo da se kroz njeno slikarstvo sagledaju svi najvažniji pravci 20. veka.

*Zahvaljujemo organizatorkama izložbe Velikanke srpske kulture na ustupljenim ilustracijama